Κι ενώ ο πλανήτης τρέχει ανέμελα προς την καταστροφή του, εμείς ασχολούμαστε με διάφορα άλλα, προφανώς σημαντικότερα, όπως αν θα έχουμε ή όχι ύφεση στην οικονομία, πόσο θα τραβήξει ο οικονομικός πόλεμος ΗΠΑ-Κίνας, πότε θα αρχίσει η εξόρυξη υδρογονανθράκων από την ανατολική Μεσόγειο, αν το πετρέλαιο θα ακριβύνει ή όχι, τι θα γίνει με το Brexit κ.λπ., κ.λπ. Προφανώς λοιπόν, το ότι ο Ιούλιος του 2019 ήταν ο θερμότερος Ιούλιος από τότε που υπάρχουν δεδομένα –και περιμένουμε και τα στοιχεία για τον Αύγουστο– είναι ασήμαντο. Εννιά από τους δέκα θερμότερους Ιούλιους όλων των εποχών έχουν συμβεί από το 2005 και μετά – και ο δέκατος είναι του 1999. Είναι πλέον σαφές ότι οι έως τώρα επιστημονικές εκτιμήσεις για την εξέλιξη της ανθρωπογενούς (ο πιο σωστός όρος «καπιταλιστικογενούς» είναι δυστυχώς κακόηχος) υπερθέρμανσης ήταν σοβαρά υποεκτιμημένες και ότι στην πραγματικότητα τα προβλήματα θα είναι πολύ μεγαλύτερα και θα έρθουν πιο γρήγορα. Υπενθυμίζεται ότι, με βάση τις χαμηλές αυτές εκτιμήσεις, στη ΝΑ Ευρώπη αναμένονται ανομβρία, πυρκαγιές και ακραίοι καύσωνες με μεγάλη συχνότητα μέχρι το 2050. Είναι δύσκολο να σκεφτεί κανείς πώς θα ενηλικιωθούν τα σημερινά παιδιά σε μια Ελλάδα με κλίμα κάπως χειρότερο από του Κουβέιτ. [Δεν βαριέσαι, τα κινέζικα κλιματιστικά έχουν εξελιχθεί πολύ τελευταία.]

Την ίδια στιγμή, η παγκόσμια παραγωγή πλαστικού ανέρχεται σε περίπου 380 εκατ. τόνους ετησίως. Από αυτούς καίγεται (!) το 10%, ανακυκλώνεται λιγότερο από το 7% και το υπόλοιπο ξεφορτώνεται σε θάλασσες και στεριές, με αποτέλεσμα, ας πούμε, τα 83% των δειγμάτων πόσιμου νερού στον πλανήτη να περιέχουν σημαντικές ποσότητες πλαστικού, οι τοξικές ουσίες που συνδέονται με αυτό να είναι διαδεδομένες σε όλη τη βιόσφαιρα και οι συνέπειες αυτής της πλαστικής θύελλας να μην έχουν ακόμη μελετηθεί επαρκώς. [Δεν πειράζει, η ιατρική θα προοδεύσει.] 

Παρά τις γιγαντιαίες διαφημιστικές εκστρατείες των πολυεθνικών που προσπαθούν μας πείσουν για την οικολογική τους υπευθυνότητα, η πραγματικότητα είναι ότι όχι μόνο η μόλυνση αυξάνεται, αλλά και οι προς την αντίθετη κατεύθυνση προσπάθειες όπως η ανακύκλωση δεν είναι παρά ένα feelgood συμβολικό παραμύθι, ένα ψευδές άλλοθι, μια άσκηση δημοσίων σχέσεων του ύστερου νεοφιλελευθερισμού, μια βρομερή, δύσοσμη φούσκα που έσκασε στα μούτρα του δυτικού «καταναλωτή» το 2018. Τότε ήταν που η Κίνα διαπίστωσε με χαρά ότι (επιτέλους!) είχε φτάσει στο σημείο να μπορεί να γεμίζει τις χωματερές της και ολόκληρο τον ωκεανό με πλαστικά μόνο δικής της παραγωγής και άρα η φιλική προσφορά σκουπιδιών προς «ανακύκλωση» από τις δυτικές χώρες παρέλκει. Επομένως η Κίνα, αφού ευχαρίστησε τη Δύση για τις άοκνες προσπάθειές της να τη βοηθήσει, αρνήθηκε ευγενικά κάθε περαιτέρω φορτίο σκουπιδιών, κάτι που παρακίνησε και τις υπόλοιπες σκουπιδοκαταναλώτριες χώρες της περιοχής (Βιετνάμ, Φιλιππίνες, Ταϊλάνδη κ.λπ.) να αρνηθούν και αυτές τη δυτική σκουπιδοβοήθεια και να στηριχτούν στις δικές τους σκουπιδοδυνάμεις. Στον Καναδά, την Αυστραλία και τις άλλες χώρες της Δύσης, που είναι καθαρές, χωρίς μόλυνση, με κουλτούρα ανακύκλωσης και καθαρού περιβάλλοντος, πολύ τους κακοφάνηκε που άρχισαν να γίνονται επιστροφές πλοίων με τα σκουπίδια τους (που τα είχαν στείλει εκεί, υποτίθεται, για «ανακύκλωση») και άρχισαν, ως συνήθως, να κουνάν το δάχτυλο λέγοντας «πρέπει επιτέλους όλοι να καταλάβουμε» και «το συμφέρον όλου του πλανήτη» κ.λπ., κ.λπ. Μ’ αυτά και μ’ αυτά, σήμερα βρέχει πλαστικό στις πιο απομονωμένες γωνιές του πλανήτη,  οι ωκεανοί πήζουν από σκουπίδια που προέρχονται από την «ανακύκλωση» ⎼ δηλαδή την εξαγωγή σκουπιδιών από τον πρώτο κόσμο στη ΝΑ Ασία, η οποία τα πετάει στη θάλασσα, η παραγωγή πλαστικού θα συνεισφέρει περί τους 850 εκατ. τόνους αερίων θερμοκηπίου στην ατμόσφαιρα κι εμείς συζητάμε αν η απαγόρευση των πλαστικών καλαμακίων θα σώσει τη Γη. 

Τσεκάρετε τις γνώσεις σας σχετικά με το παραπάνω κρίσιμο ζήτημα με το δωρεάν κουίζ πολλαπλών επιλογών που προσφέρουμε: Θα σώσουν τα καλαμάκια τη Γη; 

α. Με καμιά κυβέρνηση (νεοφιλελέ ή μη),

β. Ούτε με πλαστικές σφαίρες,

γ. Ναι καλά, πιάσε ένα φραπουτσίνο χωρίς καλαμάκι,

δ. Όλα τα παραπάνω.

Να μην πούμε για τις χωρίς προηγούμενο φετινές πυρκαγιές. Στον Αμαζόνιο και την Αφρική (που τα φώτα της δημοσιότητας την ξέχασαν παρά το τεράστιο μέγεθος της καταστροφής), οι πυρκαγιές αυτές σε έναν βαθμό οφείλονται σε κτηνοτρόφους που ψάχνουν για βοσκοτόπια με σκοπό να εξαγάγουν κρέας στο ιμπεριαλιστικό κέντρο. Τι ειρωνεία! Λόγω της σύστασης του εδάφους και της υπερεκμετάλλευσης, τα βοσκοτόπια αυτά θα απαξιωθούν ταχύτατα και νέες πυρκαγιές θα χρειαστούν μέχρι να μη μείνει δέντρο. Βέβαια, οι καταστροφές αυτές γίνονται προκειμένου οι φτωχές χώρες, όπως η Βραζιλία ή η Ανγκόλα, να προσπαθήσουν να φτάσουν το επίπεδο ανάπτυξης των πλούσιων χωρών. Οι πλούσιες χώρες, που αναπτύχθηκαν καταστρέφοντας πρώτα το δικό τους περιβάλλον, τώρα σηκώνουν το δάχτυλο και απαιτούν από τις φτωχές να μην κάνουν το ίδιο, λέγοντας «πρέπει επιτέλους όλοι να καταλάβουμε» κ.λπ., κ.λπ. 

Αν ο πρώτος κόσμος ήθελε να διατηρήσει ο τρίτος κόσμος όσο περιβάλλον έχει μείνει, θα έπρεπε να πληρώνει αδρά, να μεταβιβάζει τεράστια κονδύλια ώστε να υπάρχει «ανάπτυξη» χωρίς περιβαλλοντική καταστροφή. Ή θα μπορούσε να σταματήσει το κήρυγμα, να διορθώσει τα δικά του κακώς κείμενα και να αρχίσει ξανά να ηθικολογεί μόνο αφού η μέση παραγωγή αερίων θερμοκηπίου ανά κάτοικο της Ευρώπης (ή ακόμα χειρότερα των ΗΠΑ) γινόταν ίση με τη μέση παραγωγή ενός κάτοικου της Αγκόλας. Αυτό δεν είναι απλώς δύσκολο, αλλά κάτι χειρότερο, είναι πολύ ακριβό – δηλαδή εντελώς ουτοπικό, άρα πιο φτηνά μας έρχονται οι μεγάλες κουβέντες για «παγκόσμιους πνεύμονες», τα σηκωμένα δάχτυλα, το «συμφέρον όλου του πλανήτη» και τα καλαμάκια. 

Στη Σιβηρία και την Αλάσκα πάλι, οι φοβερές φετινές πυρκαγιές (που δεν οφείλονται σε κάποιου είδους «αναπτυξιακή» πολιτική αλλά στην άνοδο της θερμοκρασίας) έκαψαν εκτός από τα δέντρα, μεγάλες ποσότητες τύρφης στα όρια του πέρμαφροστ. Η τύρφη αυτή, περίπου το 25% των αποθεμάτων άνθρακα του πλανήτη, είχε αποθηκευτεί εκεί εδώ και εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια. Όταν καίγεται, απελευθερώνει τεράστιες ποσότητες CO2 – ποσότητες που κανείς δεν είχε προβλέψει ότι θα προστίθεντο στο θερμοκήπιο Gη. Σε μια παράλληλη αλλά άσχετη διαδικασία, το μεθάνιο (25 φορές πιο ισχυρό αέριο θερμοκηπίου από το CO2) που είναι παγιδευμένο στο πέρμαφροστ έχει ήδη αρχίσει να απελευθερώνεται στην ατμόσφαιρα, καμιά πενηνταριά χρόνια νωρίτερα από όσο πιστεύαμε μέχρι τώρα ότι θα γινόταν. Η κλιματική κρίση έρχεται με όλο και επιταχυνόμενα, γιγαντιαία βήματα. [Εντάξει λοιπόν, τα παιδιά μας θα τα κάνουμε δασοπυροσβέστες για να έχουν δουλειά.]  

Κι ενώ λοιπόν ο πλανήτης τρέχει ανέμελα προς την καταστροφή του, ας ασχοληθούμε κι εμείς με αυτά που είναι προφανώς σημαντικότερα.

Οι «εύκολοι» εμπορικοί πόλεμοι

Εάν κάποιος ζητούσε στα σοβαρά να αγοράσει τη Γροιλανδία (και μάλιστα χωρίς καν να προσφέρει προκαταβολή), θα τον λέγαμε ηλίθιο. Εάν ο ίδιος έγραφε σε ένα tweet ότι οι αμερικάνικες πολυεθνικές (αυτές που μετακινούν την παραγωγή τους από τη μία χώρα στην άλλη και τα κέρδη τους από τον ένα φορολογικό παράδεισο στον άλλον) απαγορεύεται «διά της παρούσης» (hereby) να έχουν πάρε δώσε με την Κίνα, θα λέγαμε ότι είναι βλάκας μεν, αλλά με εκτατική παρανοϊκή παραφρένεια και συμπτώματα ψευδαισθήσεων μεγαλείου, κάτι που θα επαληθευόταν μάλιστα αν, στρέφοντας το βλέμμα στον ουρανό, δήλωνε ότι είναι ο «εκλεκτός» (chosen one). Και αν την επόμενη μέρα ο ίδιος ρώταγε γιατί δεν ρίχνουν πυρηνικά για να σταματήσουν τους τυφώνες, ε, εκεί θα αρχίζαμε να σκεφτόμαστε πόσο δύσκολο είναι σε συνθήκες καπιταλισμού να αντιμετωπιστεί η ψυχική ασθένεια με κάπως ανθρώπινο τρόπο, ώστε να μη μετατρέπεται ο ασθενής σε δακτυλοδεικτούμενο «τρελό του χωριού» με τον οποίο όλοι βάζουν τα γέλια εντελώς κακοπροαίρετα. Βέβαια, τυχαίνει αυτός ο μεγαλομανής ηλίθιος να έχει κληρονομήσει τα λεφτά του μπαμπά – δηλαδή μια αυτοκρατορία παρασιτικού κεφαλαίου (real estate), σε μια συγκυρία απαξίωσης του πολιτικού προσωπικού των ΗΠΑ. Επίσης, τυχαίνει να έχει και το επικίνδυνο χάρισμα να μπορεί να απευθύνεται στους εξεγερμένους (και ψεκασμένους) μικροαστούς των μεσοδυτικών πολιτειών. Αντί να είναι λοιπόν το ναυάγιο της ζωής που πραγματικά είναι, ο παρτάκιας, ηλίθιος και τελείως παλαβός μπούμπης Τραμπ έχει δανειστεί από ένα αφτί από την καθεμιά και τον καθένα μας και βρίσκεται στο τιμόνι της υπερδύναμης (έχοντας στην τσέπη του και ένα από τα κλειδιά ενεργοποίησης πυρηνικών – για την αντιμετώπιση των κυκλώνων). 

Το κυριότερο δείγμα της βαθιάς και μακροπρόθεσμης κρίσης στην οποία είναι βυθισμένη η υπερδύναμη, όμως, δεν είναι αυτός καθαυτός ο μπούμπης, αλλά ότι δεν βρίσκεται κανείς από το πολιτικό και οικονομικό κατεστημένο των ΗΠΑ (το ισχυρότερο του κόσμου) να του πει στα σοβαρά να το βουλώσει γιατί τους κάνει διεθνώς ρεζίλι με τις ηλιθιότητές του και τα συνεχή του tweets. Οι «αντιπολιτευόμενοι» δημοκρατικοί ασχολούνται ακόμη με το αν στις εκλογές αναμίχθηκαν υπέρ του Τραμπ οι Ρώσοι μέσω Facebook. Τα «σοβαρά» ΜΜΕ ασχολούνται με το να εξηγούν ποιο είναι το ακριβές καθεστώς της Γροιλανδίας και αν και κατά πόσο θα μπορούσε (υπό κάποιες προϋποθέσεις ίσως;) να πουληθεί. Επίσης, υπάρχουν και ορισμένες σοβαρές φωνές που ζητούν την άμεση (και όχι σε δύο χρόνια) απαγόρευση των πλαστικών καλαμακίων προκειμένου να σωθεί ο πλανήτης. Το λες και σήψη και παρακμή. 

Η έλλειψη μακροπρόθεσμης στρατηγικής των ΗΠΑ φαίνεται και από το ποσοστό επιτυχίας των στόχων που υποτίθεται επιδιώκει η τρέχουσα προεδρία. Από όλες τις κινήσεις τους, η μόνη που έχει ως τώρα επιτελεστεί στο ακέραιο είναι οι τεράστιες φοροαπαλλαγές στο μεγάλο κεφάλαιο, φοροαπαλλαγές που φυσικά, παρά τις υποσχέσεις, δεν είχαν θετικά αποτελέσματα ως προς την αύξηση των επενδύσεων, νέες καλές δουλειές (η IBM, που πλήρωσε μηδενικό φόρο, απέλυσε και 1.700 εργαζόμενους από πάνω), αύξηση των χαμηλότερων εισοδημάτων κ.λπ. Τα λεφτά τα τσέπωσαν οι μεγάλες εταιρείες και αυτό ήταν όλο. (Α, και οι ανισότητες συνέχισαν να αυξάνονται.) Κατά τα άλλα, οι ΗΠΑ αποδεικνύουν πόσο μεγάλη μπαρούφα είναι το ιδεολόγημα των ισοσκελισμένων (ή πλεονασματικών, αν μιλάμε για την Ελλάδα) προϋπολογισμών και της «υγιούς» διαχείρισης ενός μικρού κράτους με το οποίο μας παίρνουν τα αφτιά τόσα χρόνια οι εδώ νεοφιλελέ, ντόπιοι και Ευρωπαίοι. Υποτίθεται ότι αν το δημόσιο έχει έλλειμμα προκειμένου να καλύψει κενά στην παιδεία, την περίθαλψη κ.λπ., τότε θα έχουμε πληθωρισμό, κρίση, ανεργία, φυγή κεφαλαίων, θα έρθουν οι ακρίδες του Φαραώ και θα βγάλουμε όλοι/ες ένα μουστάκι σαν του Μαδούρο στο μέτωπο. Άρα, για να μη συμβούν τα παραπάνω, πρέπει να έχουμε πλεονάσματα, λιτότητα, φυγή των νέων στο εξωτερικό κ.λπ. Κι όμως, τις τεράστιες τρύπες στον προϋπολογισμό που προκάλεσε η μείωση της φορολογίας των πολυεθνικών τις κάλυψε χαρούμενα το αμερικάνικο δημόσιο με ένα γιγαντιαίο έλλειμμα. Το χρέος της κυβέρνησης μόνο κατά τη διάρκεια της προεδρίας Τραμπ αυξήθηκε κατά 2,5 τρισ. δολάρια, φτάνοντας αυτή τη στιγμή στα 22,5 τρισ. Ούτε ο πληθωρισμός αυξήθηκε, ούτε η ανεργία αυξήθηκε, ούτε το τέλος του κόσμου ήρθε. Συμπέρασμα: Τα ελλείμματα είναι κακά (και τα ΜΜΕ πρέπει να αρχίσουν να στριγκλίζουν και να τρομοκρατούν γι’ αυτά) όταν μπορούν να χρησιμοποιηθούν για να καλύψουν έστω και στρεβλά, εν μέρει και διαμεσολαβημένα από το κράτος, λαϊκές ανάγκες (υγεία, παιδεία, και όλες αυτές τις ακρίδες του Φαραώ που τρώνε τα λεφτά μας). Από την άλλη, τα ελλείμματα είναι καλά όταν είναι να καλύψουν την κερδοφορία του μεγάλου κεφαλαίου ή/και στρατιωτικές δαπάνες, σε συνδυασμό φυσικά με αύξηση των ανισοτήτων και μείωση των κοινωνικών παροχών. Σε αυτή την περίπτωση βέβαια, δεν χρειάζεται να το κάνουμε και θέμα, ο δημόσιος διάλογος έχει άλλα σοβαρά ζητήματα, όπως λ.χ. τα καλαμάκια. 

Έπειτα από την εκτεταμένη, αήθη, κακιασμένη και χωρίς αρχές (αν και απολύτως δικαιολογημένη) επίθεση στο πρόσωπο του Τραμπ που αποτελούν οι τέσσερις προηγούμενες παράγραφοι, ίσως ακουστεί περίεργο το να πούμε ότι μπορεί σε κάποιους τομείς κατά κάποιον τρόπο να έχει κι ένα δίκιο. Γιατί πράγματι, οι ΗΠΑ χάνουν τη βιομηχανική τους παραγωγική βάση, έχοντας μετατραπεί σε μια οικονομία χρηματιστικών και τουριστικών υπηρεσιών, παραγωγής θεάματος, πρώτων υλών και αγροτικών προϊόντων. Αν όχι το σύνολο, πάντως ένα πολύ μεγάλο τμήμα των βιομηχανικών παραγωγικών δραστηριοτήτων που ήταν κάποτε αμερικάνικες έχει μετατοπιστεί σε άλλες χώρες, με προεξάρχουσα την Κίνα. Μόνο η αεροναυπηγική (η Boeing, περισσότερα γι’ αυτήν πιο κάτω) και οι στρατιωτικοί εξοπλισμοί μένουν στη χώρα (και μέσω του ΝΑΤΟ είναι και σημαντικό εξαγώγιμο προϊόν), αλλά για τους τελευταίους ισχύει ότι το τεράστιο, παράλογο, εκπληκτικά υπερκοστολογημένο τίμημά τους είναι πάντα εκ των προτέρων δικαιολογημένο: Οι ΗΠΑ ξοδεύουν στην άμυνα τουλάχιστον όσο οι 7 επόμενες χώρες μαζί, ή αλλιώς πάνω από το 37% των παγκόσμιων αμυντικών δαπανών – και μάλιστα χωρίς κανείς να ξέρει πού ακριβώς πάνε όλα αυτά τα λεφτά. Είναι το μεγαλύτερο μαύρο ταμείο του κόσμου, ο μεγαλύτερος μηχανισμός διαφθοράς στον πλανήτη. Είναι όμως για την άμυνα, τι θέλετε δηλαδή, να μείνουμε χωρίς αεροπλάνα πέμπτης γενιάς; Πώς θα αντιμετωπίσουμε τους τρομοκράτες χωρίς αεροπλάνα πέμπτης γενιάς; 

Παρά όμως τα όσα λέει ο μπούμπης, η αποβιομηχάνιση δεν είναι πρόβλημα που προκλήθηκε από τους Κινέζους ή από την πολιτική κάποιας προηγούμενης αμερικάνικης κυβέρνησης ούτε είναι κάτι που μπορεί να λυθεί με την επιβολή δασμών. Το πρόβλημα είναι ο ίδιος ο καπιταλισμός που στην αναζήτηση κέρδους μπορεί να δαγκώσει το χέρι που τον τάιζε, όπως, τηρουμένων των αναλογιών, έγινε παλιότερα με τη Βρετανία. Η τελευταία, από ηγέτιδα δύναμη του πλανήτη και κόμβος της επιστήμης και τεχνικής που ήταν πριν από εκατό χρόνια, έχει πια ξεπέσει σε μια μέση θέση στην ιμπεριαλιστική αλυσίδα, κι έχει φορτωθεί και μια συστηματικά γλοιώδη και ανυπόφορη πολιτική ηγεσία. Αν οι ΗΠΑ, για κάποιον ανεξήγητο λόγο, ήθελαν πράγματι να διατηρήσουν την κορυφαία θέση στον κόσμο ως προς τη βιομηχανική παραγωγή, τότε θα έπρεπε να είχαν προ πολλού πάρει μια σειρά μέτρα, τα οποία όμως καθόλου δεν συνάδουν με την κερδοφορία των κεφαλαίων τους. Θα έπρεπε να επενδύσουν σε υποδομές, υγεία, υψηλής στάθμης δωρεάν εκπαίδευση κ.λπ. Αυτά όμως είτε κοστίζουν είτε δεν προκύπτει από αυτά άμεση κερδοφορία αλλά μόνο, πιθανώς, μακροπρόθεσμη. Το κεφάλαιο, πιστό πάντα στο ρητό «κάλλιο πέντε και στο χέρι», προτίμησε να μετακομίσει έξω από τη χώρα, σε μέρη που αντίστοιχες υποδομές είναι πολύ πιο φτηνές (για την ώρα) ώστε να έχει άμεση κερδοφορία, δρα δηλαδή ορθολογικά. 

Το αποτέλεσμα βέβαια είναι ότι η προϊούσα αποβιομηχάνιση και η απαξίωση των υποδομών (η Αμερική είναι πολύ χαμηλά στην κατάταξη των αναπτυγμένων κρατών ως προς τις υποδομές) κάνουν μόνιμη την αδυναμία επιστροφής των βιομηχανικών κεφαλαίων: Διατάγματα και νόμοι δεν πρόκειται να σταματήσουν αυτή την ιστορική τάση. Ταυτόχρονα, η ειδική θέση του δολαρίου, το γεγονός δηλαδή ότι οι διεθνείς χρηματικές ροές γίνονται στην πλειονότητά τους σε δολάρια, έχει και διάφορες άλλες συνέπειες. Το δολάριο γίνεται αναγκαστικά «ακριβό» και σταθερό, από την ίδια την κίνηση των διεθνών κεφαλαίων. Αυτό τη στιγμή που σε αμερικάνικο έδαφος όλες οι υποδομές είναι ιδιωτικές (ή ΣΔΙΤ), δηλαδή ταυτόχρονα πολύ χαμηλής ποιότητας και ιδιαίτερα ακριβές και για τις άλλες επιχειρήσεις. Το αποτέλεσμα είναι το κόστος αναπαραγωγής της αμερικάνικης εργατικής δύναμης να αυξάνεται συνεχώς, η εργασία σε δολάρια δηλαδή να είναι όλο και πιο ακριβή και όλο και λιγότερο διεθνώς ανταγωνιστική, την ίδια στιγμή που οι ονομαστικοί μισθοί έχουν κρατηθεί σε ιδιαίτερα χαμηλά επίπεδα. Ενδιαφέρουσα αντίφαση: Όσο κι αν ρίξει τους μισθούς ο Τραμπ, το συνολικό μέσο κοινωνικό κόστος της επένδυσης στις ΗΠΑ θα γίνεται σταδιακά μη ανταγωνιστικό και δουλειές θα ανοίγουν όλο και πιο πολύ μόνο σε μη ανταγωνιστικούς διεθνώς τομείς (όπως εστίαση, οικοδομή κ.λπ.).

Ταυτόχρονα βέβαια, το κόστος των εισαγωγών είναι πάντα τεχνητά χαμηλό, εξού και η ψευδής κατηγορία στην Κίνα ότι «χειραγωγεί» το νόμισμά της. Δεν είναι το ρενμίνμπι υποτιμημένο, αλλά το δολάριο υπερτιμημένο. Είναι όμως ένα παράδοξο ότι η χώρα που έχει πλέον μόνο το 15% του παγκόσμιου ΑΕΠ (σε σχέση με το 50% και πάνω μεταπολεμικά) να έχει το σύνολο των εμπορικών και κεφαλαιακών ροών να γίνεται στο νόμισμά της. Η προκύπτουσα ανισορροπία είναι στη ρίζα της αντίφασης: Τα φτηνά προϊόντα για τις κατώτερες τάξεις είναι εισαγόμενα, επιτείνοντας την έξοδο του βιομηχανικού κεφαλαίου από τις ΗΠΑ, πριονίζοντας περαιτέρω τη δύναμη της χώρας ως ηγέτιδας της ιμπεριαλιστικής αλυσίδας, υποχρεώνοντάς τη να αντισταθμίζει την απώλεια του τεχνολογικού και βιομηχανικού πλεονεκτήματος με όλο και πιο «φουσκωμένη» στρατιωτική ισχύ. Η περίπτωση της Boeing το δείχνει καθαρά. Σε ανταγωνισμό με την Airbus, η Boeing εισήγαγε ένα «νέο» φτηνό μοντέλο, το 737 MAX, το οποίο ήταν βασισμένο σε σχέδια της δεκαετίας του ’50, με καινούργιους όμως κινητήρες. Το τελικό προϊόν, πρόχειρα συναρμολογημένο, χαμηλής ποιότητας και τεχνολογίας, ήταν μεν φτηνό, αλλά σε δύο ατυχήματα που οφείλονται ακριβώς στον κακό και ανασφαλή σχεδιασμό (και την ιδιωτικοποίηση του ελεγκτικού μηχανισμού FAA) σκότωσε 346 ανθρώπους. Τα αεροσκάφη διεθνώς καθηλώθηκαν στο έδαφος από τον Μάρτιο και μετά, με τα τεράστια κόστη από αποζημιώσεις σε θύματα και εταιρείες που δεν μπορούν να χρησιμοποιήσουν τα αεροπλάνα τους να διακυβεύουν τη βιωσιμότητα του πολιτικού σκέλους της εταιρείας, όπως με κάπως καλυμμένη χαιρεκακία αναφέρει το Spiegel. Η εν γένει εταιρεία βέβαια δεν πρόκειται να πάθει ζημιά σε κάθε περίπτωση: Είναι από τους βασικούς προμηθευτές του πενταγώνου. 

Βλέπουμε δηλαδή ότι σε έναν τομέα αιχμής και τεχνολογικής υπεροχής, η Boeing δεν κατάφερε να ανταγωνιστεί με βάση την εισαγωγή «καινοτομίας» και αναγκάστηκε να καταφύγει σε πολύ παλιές συνταγές. Τώρα, ένα πρόσθετο στοιχείο είναι το γεγονός ότι οι δύο κύριοι παραγωγοί αεροσκαφών του κόσμου έχουν αναπτύξει ένα διεθνές δίκτυο ειδικευμένων προμηθευτών εξαρτημάτων. Η Boeing κυρίως, αλλά και η Airbus, δεν παράγουν αεροπλάνα, βασικά τα σχεδιάζουν και τα συναρμολογούν με κομμάτια που τους προμηθεύουν άλλοι. Οι κινέζικες κυρίως, αλλά και ρώσικες και ιαπωνικές εταιρείες, που πρόσφατα έχουν αρχίσει να βγάζουν στην αγορά τα δικά τους μοντέλα, μπορούν να χρησιμοποιήσουν το ίδιο δίκτυο προμηθευτών, προσφέροντας περίπου την ίδια τεχνολογία (ή λίγο κατώτερη, πάντως πιο σύγχρονη από της δεκαετίας ’50), ενδεχομένως σε καλύτερη ποιότητα κατασκευής σε πολύ χαμηλότερες τιμές.  

Γιατί όπως έχει πει και ο CEO της Apple, o λόγος που η εταιρεία του έχει την παραγωγική της βάση στην Κίνα δεν είναι οι χαμηλοί μισθοί (οι οποίοι πλέον δεν είναι και τόσο χαμηλοί)· είναι ότι στις ΗΠΑ δεν υπάρχουν πια οι δεξιότητες σε επίπεδο εργοστασίου που χρειάζονται για την παραγωγή των προϊόντων της. Αντίθετα, στην Κίνα υπάρχει όχι μόνο υψηλότατη ειδίκευση του εργατικού δυναμικού, αλλά καλές υποδομές και δυνατότητα παραγωγής πολύ υψηλής ποιότητας προϊόντων. H Apple, στον (μικρό) βαθμό που σχεδιάζει τα δικά της chips, είναι fabless, (fabrication-less, χωρίς παραγωγή). Και όχι μόνο η Apple, που παράγει καταναλωτικά προϊόντα. Με λίγες εξαιρέσεις, οι αμερικάνικες εταιρείες που ασχολούνται με ημιαγωγούς, επομένως παράγουν όχι καταναλωτικά αλλά κεφαλαιουχικά ή/και ενδιάμεσα αγαθά (αφού τα χρησιμοποιούν άλλες εταιρείες είτε για τον σχεδιασμό της δικής τους παραγωγής είτε ως ενδιάμεσα εμπορεύματα για την παραγωγή των τελικών εμπορευμάτων), τα σχεδιάζουν στις ΗΠΑ, την Ιαπωνία ή την Ευρώπη (συνήθως σε συνεργασία με κρατικά πανεπιστήμια για να ρίχνουν το κόστος) και τα παράγουν στα λεγόμενα «foundries», ειδικευμένα εργοστάσια στην ανατολική Ασία. Γι’ αυτό λέγονται fabless, η παραγωγή δεν γίνεται στις δικές τους εγκαταστάσεις. Το σχεδιαστικό know-how είναι στη Δύση, το παραγωγικό όμως στην Ανατολή. Φυσικά, αυτός που παράγει το προϊόν μπορεί και να το αντιγράψει. Ο λόγος για τον οποίο οι Αμερικάνοι φωνάζουν ότι οι Κινέζοι τούς κλέβουν πνευματικά δικαιώματα δεν είναι ότι βλέπουν πειρατικές ταινίες ή έχουν πειρατικά αντίτυπα των windows στα pc, αλλά ότι οι κινέζικες εταιρείες ημιαγωγών μπορούν να αντιγράφουν τα αμερικάνικα σχέδια και να τα ρίχνουν στη διεθνή αγορά πολύ πιο φτηνά. Ας πρόσεχαν οι Αμερικάνοι, να μη στηρίζονταν σ’ ένα τέτοιο μοντέλο.

Αλλά ακόμα και αυτό το μοντέλο έχει πεπερασμένη διάρκεια ζωής. Όσο η τεχνολογία αυτή διαδίδεται και φτηναίνει, τα περιθώρια κέρδους μικραίνουν. H Apple, ακολουθώντας το παράδειγμα της IBM πριν από αυτή, γίνεται με γοργούς ρυθμούς εταιρεία παροχής υπηρεσιών και περιεχομένου. Πρόσφατα εξέδωσε και τη δική της πιστωτική κάρτα, κάτι που είναι γενικά δουλειά των τραπεζών. Αργά ή γρήγορα, εφόσον δεν έρθει μέσα από την Αμερική κάποια νέα τεχνολογική επανάσταση (και αυτή τη στιγμή, παρά τον ντόρο για τις νέες τεχνολογίες, καμιά τέτοια δεν φαίνεται να είναι ώριμη στις ΗΠΑ, μόνο το 5G, στο οποίο όμως το πλεονέκτημα το έχει η Κίνα), η οικονομία της χώρας αναγκαστικά θα μετατοπίζεται προς τις υπηρεσίες (και τις πρώτες ύλες). 

Αλλά ταυτόχρονα, η εκπληκτικά μεγάλη, λιμνάζουσα ρευστότητα που υπάρχει, λεφτά που δεν έχουν πού να επενδυθούν, οδηγεί σε φούσκες ακόμα και σε αυτούς τους τομείς. Το περιβόητο σχιστολιθικό πετρέλαιο και αέριο, που ξαναέκανε εξαγωγό υδρογονανθράκων τις ΗΠΑ, είναι μια φούσκα έτοιμη να σκάσει· πρόκειται για μια βιομηχανία που ουδέποτε κατάφερε να κερδοφορήσει, αλλά χρηματοδοτείται διαρκώς από δανεισμό: Μόνο το 2018 οι 29 μεγαλύτερες εταιρείες του χώρου δαπάνησαν 6,69 δισ. δολάρια περισσότερα απ’ όσα έβγαλαν – και τα χρέη συνεχίζουν να αυξάνονται ιλιγγιωδώς. Το ίδιο ισχύει και για πολλούς από τους γίγαντες της «νέας» οικονομίας, των «νέων» τεχνολογιών και όλων αυτών των κενών περιεχομένου «νέων» όρων. Το διαμάντι της gig οικονομίας, η Uber (η οποία δεν είναι τίποτα περισσότερο από μια σχετικά απλή εφαρμογή για κινητά), είναι μια φούσκα πέραν πάσης περιγραφής, που ενώ ξεζουμίζει τους εργαζόμενούς της όσο λίγες άλλες πολυεθνικές, εντούτοις «παραδόξως» καταφέρνει να μπαίνει μέσα συνεχώς. Μόνο πέρσι, έχασε 3 δισ. δολάρια, αποδεικνύοντας ότι στον σύγχρονο καπιταλισμό δεν είναι μόνο το εργατικό κόστος των «δικών της» εργαζομένων που μετράει για την κερδοφορία μιας επιχείρησης, αλλά το συνολικό αναγκαίο κοινωνικά κόστος, που περιλαμβάνει και αφανείς τομείς (υποδομές, εκπαίδευση κ.λπ.), το οποίο αυξάνει ή μειώνει την παραγωγικότητα της εργασίας.

Τέλος, δεν χρειάζεται να αναφέρουμε ότι οι γίγαντες του χώρου όπως η Google και η Facebook βασίζουν όλη την κερδοφορία τους στον εξαιρετικά παραγωγικό [ναι καλά], καθόλου παρασιτικό [ούτε με σφαίρες] και με βαθιά θεμέλια [με καμία κυβέρνηση] κλάδο της διαφήμισης – αλλά ακόμα κι έτσι, το Facebook, προσπαθώντας και αυτό να περάσει στις χρηματοοικονομικές υπηρεσίες, ετοιμάζει το δικό του ψηφιακό νόμισμα, το libra... 

Βέβαια, όλα αυτά δεν σημαίνουν ότι τον πόλεμο ΗΠΑ-Κίνας θα τον κερδίσει αναγκαστικά η δεύτερη. Στις αρχικές φάσεις του πολέμου, που θα ήταν εύκολη η έξοδος μ’ ένα deal που να ικανοποιούσε και τις δύο πλευρές, η Αμερική επέλεξε την εμβάθυνση των εχθροπραξιών αντί για το business as usual. Στη φάση που βρισκόμαστε πλέον, η Αμερική έχει παγιδευτεί σ’ έναν βάλτο, μια σύγκρουση που δεν φαίνεται εύκολος τρόπος νίκης και απ’ όπου δεν μπορεί να πλέον να απεμπλακεί χωρίς να φανεί ότι ηττήθηκε (κατάσταση με κάποιες μακρινές αναλογίες με τον πόλεμο του Βιετνάμ). Η Κίνα από την άλλη είναι υποχρεωμένη λόγω του πολέμου να επιταχύνει τον εκσυγχρονισμό της παραγωγικής της βάσης και να καλύψει τα τεχνολογικά κενά που τη χωρίζουν από τη Δύση, χωρίς να διακινδυνεύσει την προσπάθεια μετάβασης σε μια οικονομία κατανάλωσης όπως οι δυτικές και χωρίς οι ρυθμοί ανάπτυξης να πέσουν πολύ χαμηλά. Βέβαια, τα τεράστια ποσοστά αύξησης του ΑΕΠ που μέχρι πρόσφατα έγραφε η Κίνα πρέπει να θεωρηθούν πλέον παρελθόν, ενώ και οι μονοπωλιακοί της όμιλοι δεν έχουν γενικά το κρίσιμο μέγεθος που θα απαιτούσαν οι καταστάσεις, επομένως ο δρόμος από δω και πέρα θα είναι στρωμένος με αγκάθια. Από την άλλη, η χώρα έχει επίσης να κρατήσει υπό έλεγχο τις χαώδεις εσωτερικές της αντιθέσεις (όπως το Χονγκ Κονγκ). Αν υπάρχει περίπτωση νίκης των ΗΠΑ, δεν είναι τόσο στο τεχνικό πεδίο όσο στην εκμετάλλευση των πολιτικών και οικονομικών αυτών αντιθέσεων, κάτι που προφανώς οι αμερικάνικες μυστικές υπηρεσίες το κάνουν με πυρετώδεις ρυθμούς, αφού ξέρουν ότι πολιτική και οικονομική αποσταθεροποίηση συνδέονται πολύ στενά.

Τα παραπάνω είναι εκτιμήσεις. Τα γεγονότα είναι τα εξής: Το εμπορικό πλεόνασμα της Κίνας με τις ΗΠΑ εκτοξεύτηκε από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος αντί να μειωθεί όπως θα περίμενε κανείς. Τα έως τώρα στοιχεία για το 2019 δεν δείχνουν ούτε αυτά καλά. Οι αμερικάνικες εταιρείες και οι εταίροι τους που λειτουργούν στην Κίνα πωλούν εκεί εννέα φορές περισσότερα απ’ ό,τι πωλούν οι κινέζικες αντίστοιχες εταιρείες στις ΗΠΑ και άρα μια έξοδος των Αμερικάνων από την αχανή αυτή αγορά θα τους κοστίσει πολύ πιο ακριβά απ’ ό,τι μια έξοδος των Κινέζων από τις ΗΠΑ. Αυτός είναι ο λόγος που οι επενδύσεις των αμερικάνικων πολυεθνικών αυξήθηκαν στην Κίνα τον τελευταίο χρόνο. Τέλος, τα πρόσφατα στοιχεία δείχνουν ότι η αμερικάνικη μεταποίηση μειώθηκε σοβαρά από τότε που ξεκίνησε ο πόλεμος αντί να αυξηθεί, βρίσκεται μάλιστα σε τεχνική ύφεση ύστερα από δύο συνεχόμενα τρίμηνα πτώσης. Ίσως αυτά να είναι ένα δείγμα ότι τα πράγματα να μην είναι έτσι όπως νομίζει ο πρόεδρος μπούλης. Μένει να το δούμε.

Η Ευρώπη, θα ιαπωνοποιηθεί;

Η Ε.Ε. έχει μπροστά της ένα δύσκολο φθινόπωρο. Φυσικά έχει να αντιμετωπίσει τη διαρκή απειλή της αποσταθεροποιημένης Ιταλίας ή το συμβάν του Brexit στο τέλος Οκτωβρίου. Η μεν Ιταλία είναι η μεγαλύτερη χαμένη, μετά φυσικά την Ελλάδα, της Ε.Ε. και του ευρώ. Με διαρκή στασιμότητα, συνεχή αποεπένδυση πάγιων κεφαλαίων, όντας δηλαδή σε διαρκή οικονομική κρίση από τότε που μπήκε στο κοινό νόμισμα, δεν είναι περίεργο που πάει από τη μία πολιτική κρίση στην άλλη. Η κυριότερη απειλή για τη σταθερότητα του ευρώ, εκτός από τις ιταλικές τράπεζες, είναι φυσικά η πιθανότητα έκδοσης παράλληλου νομίσματος, για το οποίο υπάρχει ήδη νομοθετική ρύθμιση. Αν όντως γινόταν κάτι τέτοιο, αν δηλαδή το ιταλικό δημόσιο ικανοποιούσε μέρος των υποχρεώσεών του μ’ ένα κουπόνι ανεξάρτητο από το ευρώ, η πόρτα για τη διάλυση χωρίς κόστος της ευρωζώνης θα άνοιγε. 

Το Brexit πάλι, αντίθετα με τη σχετική τρομολαγνεία, το μόνο πρόβλημα που παρουσιάζει είναι η φοβερή διάσπαση της βρετανικής άρχουσας τάξης για το ζήτημα. Οι μισοί θέλουν, οι άλλοι μισοί όχι, με παραλυτικά αποτελέσματα (όπως λ.χ. τον μεγάλο καραγκιόζη Τζόνσον ως πρωθυπουργό, με τη βοήθεια της γριάς Σουλτάν χανούμ ⎼ βασίλισσας από το σαράι, να κλείνει το καταραμένο φίδι-κοινοβούλιο). Εξαιτίας αυτών των συγκυριών, το σκληρό Brexit είναι το πιθανότερο ενδεχόμενο, κάτι το δυνάμει καλό για τα λαϊκά συμφέροντα. Η γρήγορη ανάκαμψη της βρετανικής οικονομίας που κατά πάσα πιθανότητα θα συμβεί αμέσως μετά την έξοδο, ανεξάρτητα του ποιος θα είναι στην κυβέρνηση, είναι βέβαια αυτή καθαυτή αδιάφορη για τα λαϊκά συμφέροντα· εκείνο που ενδιαφέρει περισσότερο είναι ότι οι σχετικά λίγοι κραδασμοί που θα αντιμετωπίσει η χώρα μετά την έξοδο, αντίθετα με όλη αυτή την οχληρή τρομολαγνεία, ίσως και να λειτουργήσουν επιταχυντικά για τη διάλυση του νεοφιλελεύθερου τρελοκομείου, που είναι το ευρώ. (Αρκεί να μην ανακατωθεί στο ζήτημα σε υπερβολικό βαθμό η γλοιώδης και ανυπόφορη ηγεσία της χώρας.) 
Διότι η Βρετανία και η Ιταλία είναι απλώς τα πολιτικά παρεπόμενα της οικονομικής πραγματικότητας που είναι ότι το μεγαλύτερο πείραμα ιμπεριαλιστικής ολοκλήρωσης στην ιστορία έφτασε στα όριά του – όπως έχει ήδη αποδείξει η πείρα της χώρας μας. Δέκα χρόνια μετά την κρίση, και το ελληνικό ΑΕΠ είναι ακόμα κατά 1/4 μικρότερο από πριν, χωρίς ελπίδα στο άμεσο μέλλον να αρχίσει να πλησιάζει τα προ κρίσης επίπεδα. Η κατανάλωση έχει επίσης μειωθεί κατά το ίδιο ποσοστό, η καταστροφή του παραγωγικού κεφαλαίου συνεχίζεται, η ανεργία «έπεσε» στο 17%, δηλαδή βρίσκεται αυτή τη στιγμή σε ένα από τα ψηλότερα ποσοστά στον αναπτυγμένο κόσμο, και αυτό μόνο μετά από μείωση του εργατικού δυναμικού λόγω μετανάστευσης, αύξηση μερικής απασχόλησης, καταποντισμό των μισθών. Το ποσοστό ανόδου του ΑΕΠ δεν θα ξεπεράσει τη στασιμότητα, στην καλύτερη περίπτωση να πλησιάσει το 2-2,5%. Ακόμα και αυτό το μικρό ποσοστό, που μετά την ιστορική, καταστροφική πτώση της κρίσης είναι ισοδύναμο με στασιμότητα, είναι ιδιαίτερα αμφίβολο αν θα επιτευχθεί παρά τα αστήριχτα φληναφήματα του Κούλη για έκρηξη επενδύσεων και ανάπτυξη 4%. Να μην ξεχνάμε ότι οι μνημονιακές υποχρεώσεις εξακολουθούν να απαιτούν θηριώδη πλεονάσματα. Αυτή την κατάσταση, πιθανότατα τη χειρότερη και ενδελεχέστερα σχεδιασμένη καταστροφή στην ιστορία του αναπτυγμένου καπιταλισμού, μια κατάσταση χειρότερη από την κρίση του ’29, μια κρίση που ανάλογή της ούτε σε πόλεμο δεν έχει συμβεί, οι Ευρωπαίοι εταίροι μας (αλλά και οι κυβερνήσεις μας) τη λένε success story. Έτσι είναι, αν έτσι λέτε. Αλλά πραγματικά, μια έξοδος από την Ε.Ε. μετά το δημοψήφισμα σε καμιά περίπτωση δεν θα είχε τόσο βαθιές και μακροπρόθεσμες επιπτώσεις. 

Τα προβλήματα στην οικονομική βάση της Ε.Ε. γίνονται όλο και μεγαλύτερα: Έχουμε την παγκόσμια κάμψη του διεθνούς εμπορίου που δεν οφείλεται μόνο στον πόλεμο ΗΠΑ-Κίνας, το τέλος των μεγάλων βλέψεων για ιμπεριαλιστική επέκταση της Deutsche Bank, που είναι ένα τεράστιο πτώμα που περπατάει ακόμα (και του οποίου τα τεράστια χρέη κανείς δεν ξέρει πώς θα καλυφθούν), τα γενικότερα προβλήματα των ευρωτραπεζών, τη σημαντικότατη για την Ε.Ε. ύφεση στην Γερμανία, την επέκταση των ισχυρών αποπληθωριστικών πιέσεων στην Ευρώπη σύμφωνα με τη Eurostat, όπως φυσικά και μια πιθανή παγκόσμια ύφεση. 

Μια ενδιαφέρουσα λεπτομέρεια: Τμήμα του γερμανικού προβλήματος είναι παρόμοιο με το αμερικάνικο. Οι υποδομές καταρρέουν, οι «νέες» τεχνολογίες δεν είναι και τόσο νέες τελικά. Το σκάνδαλο Volkswagen με τις εκπομπές από τα αυτοκίνητά της είχε να κάνει με το ότι, έχοντας επενδύσει σε μια ξεπερασμένη τεχνολογία, η εταιρεία έπρεπε να βρει έναν τρόπο να ξεγελάσει τις ελεγκτικές αρχές ως προς την επικινδυνότητα των προϊόντων της αφού δεν μπορούσε, μ’ ένα λογικό κόστος, να τα φέρει μέσα στα νόμιμα όρια, δηλαδή μια κατάσταση εντελώς ανάλογη με της Boeing. Όπως και να ’χει, η ύφεση στον βιομηχανικό τομέα και τις εξαγωγές της χώρας και η διαφαινόμενη ύφεση γενικά στην οικονομία προκαλούν διάφορες φωνές που ζητούν δημοσιονομική τόνωση στη... Γερμανία (δηλαδή τέλος στη δημοσιονομική πειθαρχία, ελλείμματα στον προϋπολογισμό). Αν όντως συμβεί κάτι τέτοιο, θα έχει πολλή πλάκα να δούμε τη δουλική στάση της ελληνικής κυβέρνησης, η οποία θα έχει να συνεχίσει να συντηρεί τα γνωστά αιματηρά πλεονάσματα που μας επιβλήθηκαν από τη Γερμανία, η οποία θα έχει σε αυτή την περίπτωση ελλείμματα...  

Δεν γίνεται να προβλεφθεί η ακριβής στιγμή που θα ξεσπάσει μια κρίση (το μόνο που μπορούμε να πούμε είναι ότι η κρίση θα έρθει, αλλά δεν ξέρουμε ούτε πότε, ούτε τα ακριβή της χαρακτηριστικά ⎼ με λίγα λόγια, δεν ξέρουμε τίποτα). Όμως είναι σαφές ότι ο αναπτυγμένος καπιταλισμός σταδιακά πέφτει στην παγίδα της ιαπωνοποίησης, πρώτα στην Ευρώπη και μετά ακόμα και στις ΗΠΑ. Ο καπιταλισμός είναι σαν τους καρχαρίες: Πρέπει να κινείται διαρκώς για να επιζεί. Πρέπει διαρκώς να τρέφεται, να εξαπλώνεται είτε σε νέες γεωγραφικές περιοχές εκμεταλλευόμενος πληθυσμούς που ζούσαν σε προκαπιταλιστικές συνθήκες (απόλυτη υπεραξία) είτε σε νέες τεχνοοικονομικές «περιοχές», εκμεταλλευόμενος δηλαδή με νέους τρόπους, με τη βοήθεια νέων τεχνολογιών, ήδη υπάλληλα σε αυτόν στρώματα (σχετική υπεραξία). Η ανικανότητά του να πράξει τα παραπάνω σημαίνει κρίση· είτε οξεία και βαθιά κρίση και απαξίωση κεφαλαίου είτε μακροχρόνια κρίση σαν αυτή που εδώ και περίπου τριάντα χρόνια υφίστανται τα ιαπωνικά κεφάλαια.

Πρόκειται για μια μακροχρόνια συνθήκη αποπληθωρισμού (που εκτός των άλλων εκδηλώνεται και με χαμηλά επιτόκια), αλλά με γενικά χαμηλά ονομαστικά επίπεδα ανεργίας (αλλά αύξηση μερικής απασχόλησης, μη πλήρους και ασφαλισμένης απασχόλησης κ.λπ.), με γενικά χαμηλή επένδυση παγίων, και σταθερά μικρή κερδοφορία, σε ένα περιβάλλον χαμηλής γεννητικότητας και αύξησης των μη παραγωγικών υπερηλίκων. Πρόκειται για μια κατάσταση που φαίνεται πλέον να είναι η κανονική κατάσταση της Ε.Ε. και αρχίζει να εξαπλώνεται και στις ΗΠΑ – και θα μείνει μαζί μας για το επόμενο διάστημα, εκτός αν διακοπεί από μια οξεία και βαθιά επανάληψη της κρίσης του 2008. Σίγουρα πάντως, το γεγονός ότι από τα 100 τρισ. δολάρια που είναι η παγκόσμια αγορά ομολόγων, περίπου 16 τρισ. δολάρια αυτή τη στιγμή έχουν αρνητικές αποδόσεις (δηλαδή ο κάτοχός τους όχι μόνο δεν παίρνει τόκους από αυτά, αλλά πληρώνει κι από πάνω για να τα έχει), δείχνει σε πόσο περίεργες εποχές ζούμε.

Το τέλος μιας μακράς και δύσκολης εποχής 

Τον αποπληθωρισμό οι κυβερνήσεις προσπαθούν να τον καταπολεμήσουν με μια σειρά νομισματικά μέτρα, όπως τα επιτόκια. Εις μάτην. Ο απο-πληθωρισμός είναι εγγενές χαρακτηριστικό μιας οικονομίας, δεν αντιμετωπίζεται με κινήσεις στη νομισματική πολιτική, ούτε, σε γενικές γραμμές, είναι κάτι που μπορεί να το αποφασίσει μια κυβέρνηση. Ο μονεταρισμός (και ο νεοφιλελευθερισμός) ως ιδεολογικό υποσύνολο μιας απολογητικής του καπιταλισμού ποτέ δεν είχε πραγματική αξία ως οικονομική θεωρία, ήταν μόνο ένα μέσο πολιτικής αιτιολόγησης της διαρκούς λιτότητας που ακολούθησε το τέλος του κεϋνσιανού υποδείγματος τη δεκαετία του ’80. Η πεποίθηση ότι τα πάντα λύνονται με νομισματικές κινήσεις, οι οποίες μάλιστα θα πρέπει να αποστειρωθούν ώστε να μην επηρεάσουν στο ελάχιστο τα εισοδήματα των κατώτερων τάξεων, έχει πλέον φτάσει στο ιστορικό του όριο εξάντλησης, όπως παρατήρησε και ο πρώην ΥπΟικ των ΗΠΑ, Lawrence Summers. 
Όλες οι θεωρητικές προκείμενες του νεοφιλελέ υποδείγματος έχουν πάει κατά διαβόλου: Τα υψηλά ελλείμματα δεν οδηγούν ούτε σε υψηλότερα επιτόκια, ούτε σε άνοδο τις αποδόσεις των ομολόγων, ούτε σε υπερπληθωρισμό. Η ποσοτική χαλάρωση δεν έφερε ούτε πληθωρισμό (όπως λέει η μονεταριστική ορθοδοξία), ούτε όμως ανάπτυξη (όπως περίμεναν οι κεντρικοί τραπεζίτες που την εφάρμοσαν). Αλλά και η λιτότητα και οι ιδιωτικοποιήσεις δεν προκάλεσαν αύξηση της ιδιωτικής επένδυσης και ανάπτυξη, όπως έλεγε η θεωρία, το αντίθετο.

Μάλιστα αυτό δείχνει και η περιβόητη «αναστροφή της καμπύλης απόδοσης των ομολόγων»: Αντίθετα με την κυρίαρχη φιλολογία, η αντιστροφή δεν είναι κάποιος σίγουρος δείκτης επερχόμενης κρίσης (όχι περισσότερο πάντως από τον ανάδρομο Ερμή). Η ερμηνεία του πρέπει να συνδέεται με τις υπόλοιπες συνθήκες της αγοράς, με το τι θα κάνουν οι κεντρικοί τραπεζίτες κ.λπ. Σε αυτή τη συγκυρία, η αναστροφή δείχνει απλώς τις μακροπρόθεσμα αποπληθωριστικές προσδοκίες των «επενδυτών» συνδεδεμένες με συνέχιση των αρνητικών επιτοκίων. Η ύφεση δεν έρχεται, στην πραγματικότητα είναι ήδη εδώ, έστω κι αν δεν είναι ακόμα αυτό που λένε ύφεση οι κεντρικές τράπεζες.

Γιατί η ύφεση αυτή έχει εδώ και χρόνια χτυπήσει τα εργατικά και λαϊκά στρώματα που, αν και όχι άνεργα με τον τρόπο που ήταν άνεργα κατά την κρίση του ’29, πάντως είναι υποαπασχολούμενα και με όλο και μειούμενες μισθολογικές και κοινωνικές απολαβές. Και έτσι εξηγείται γιατί παρά την ποσοτική χαλάρωση ο πληθωρισμός στον αναπτυγμένο κόσμο όχι μόνο δεν φτάνει στον στόχο του 2%, αλλά μετατρέπεται και σε αποπληθωρισμό. Ο τελευταίος συνδέεται άμεσα με το είδος της υποαπασχόλησης μιας οικονομίας. Όσο λιγότερο η εργατική τάξη μπορεί να καλύψει τις ανάγκες της, τόσο χαμηλότερες θα γίνονται οι πληθωριστικές προσδοκίες. Με βάση το γεγονός ότι η μαζική ανεργία του παρελθόντος, με τις ουρές για συσσίτιο, τα επιδόματα ανεργίας κ.λπ. έχει αντικατασταθεί από ένα καθεστώς υποαπασχόλησης / μερικής απασχόλησης, συμβάσεων «μηδέν ωρών», ενός καθεστώτος gig economy (οικονομία της αρπαχτής), χαμηλών απολαβών, χωρίς ασφάλιση, μπορούμε να περιμένουμε σταθερά αποπληθωριστικές δυναμικές στο διεθνές σύστημα. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ενώ η πραγματική ανεργία είναι υψηλή, οι επίσημοι δείκτες ανεργίας βρίσκονται σε ιστορικά χαμηλά. 

Επιπλέον, δεν είναι περίεργο που το νεοφιλελέ υπόδειγμα είναι στο τέλος του, όπως παραδέχονται πλέον και οι κεντρικοί τραπεζίτες των ιμπεριαλιστικών χωρών (αλλά δεν το έχει πάρει ακόμα πρέφα το πολιτικό μας προσωπικό, μαζί τους και ο Κούλης). Όπως σχολιάζει και ο πρόεδρος της FED του St Louis: «Χρειάζεται να ξανασκεφτούμε πλήρως την Κεντρική Τραπεζική καθώς και όλες τις αγαπημένες μας έννοιες για το τι νομίζουμε ότι κάνουμε [...] Οι κεντρικοί τραπεζίτες έχουν μείνει με λίγο χώρο για νομισματικά μέτρα τόνωσης της οικονομίας». [Μήπως να δουν, αντί γι’ αυτό, τι τόνωση θα προκαλούσαν στην οικονομία αν απαγόρευαν ριζικά όλα τα καλαμάκια;]

Οι κεντρικοί τραπεζίτες (αντίθετα από τα κινήματα) έχουν καταλάβει ότι έχει έρθει τέλος εποχής. Δεν ξέρουν όμως τι θα το αντικαταστήσει. Ευτυχώς ή δυστυχώς, δεν φαίνεται για την ώρα να έχουμε γλιτώσει από τις θύελλες που έρχονται.