Το ευρωπαϊκό νομοθετικό και κανονιστικό πλαίσιο δεν προβλέπει τη ρύθμιση θεμάτων εκπαίδευσης από τα κεντρικά όργανα της Ε.Ε. Η παιδεία, όπως και η υγεία, υπάγονται στο πεδίο της εθνικής πολιτικής του κάθε κράτους-μέλους, βάσει της «αρχής της επικουρικότητας». Για το λόγο αυτό, η πολιτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης για την ανώτατη εκπαίδευση ακολουθεί τη λεγόμενη «μέθοδο ανοικτού συντονισμού», που σημαίνει την αυτοδέσμευση κάθε κράτους-μέλους σε συμφωνίες και διακηρύξεις.

Αυτό είναι το τυπικό. Γιατί επί της ουσίας, η «Διαδικασία της Μπολόνια», παρότι είναι τυπικά εξωθεσμική ως μια απλή διακρατική συμφωνία εκτός των οργάνων της Ε.Ε., ενσωματώνεται τελικά στις πολιτικές αποφάσεις της Ένωσης μέσω των πράξεων της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου (οδηγίες, συστάσεις, ποινές κ.λπ.). Με τον τρόπο αυτό υπηρετούνται οι επιλογές των τεχνοκρατών, οι οποίοι αντιγράφουν οδηγίες της Ευρωπαϊκής Στρογγυλής Τράπεζας (European Round Table), όργανο των βιομηχάνων, του ΟΟΣΑ και της Διεθνούς Τράπεζας!

Η διαδικασία της Μπολόνια δεν είναι παρά η συμφωνία που έκαναν οι Υπουργοί Παιδείας με στόχο τη δημιουργία του λεγόμενου Ενιαίου Χώρου Ανώτατης Εκπαίδευσης και Έρευνας. Ο πραγματικός στόχος είναι η υποταγή της ανώτατης εκπαίδευσης στους νόμους της αγοράς, δηλαδή τη νεοφιλελεύθερη διακίνηση προσώπων, αγαθών και εμπορευμάτων. Τα βασικά στοιχεία των αναδιαρθρώσεων που προωθούνται στο πλαίσιο της Διαδικασίας Μπολόνια είναι οι φτηνές για το κράτος τριετείς προπτυχιακές σπουδές (πρώτος κύκλος), με σκοπό την απόκτηση «δεξιοτήτων» προσαρμοσμένων στη αγορά εργασίας, η διάσπαση της επιστημονικής ενότητας των προγραμμάτων σπουδών και η εξατομίκευση πτυχίων και επαγγελματικών δικαιωμάτων που επιτυγχάνεται με τις λεγόμενες «πιστωτικές μονάδες» (ECTS) και το «συμπλήρωμα διπλώματος». Με πρόσχημα την κινητικότητα των σπουδαστών, επιβάλλεται η ενοποίηση, τυποποίηση και πιστοποίηση της ανώτατης εκπαίδευσης σε επίπεδο Ε.Ε. και ολοκληρώνεται ο ευτελισμός και η διάλυσή της. Με εργαλείο τη χρηματοδότηση (είτε με τη μείωση των κονδυλιών είτε με την «ανταγωνιστική» χρηματοδότηση στοχευμένων δράσεων) τα Πανεπιστήμια οδηγούνται στην ιδιωτικοποίηση, η γνώση στην εμπορευματοποίηση και επιχειρείται η ακύρωση των συλλογικοτήτων. 

Χαρακτηριστικά είναι τα κείμενα των οργάνων της Ε.Ε. Στην Ανακοίνωση της Επιτροπής της Ε.Ε. (20/4/2005) για τη χρηματοδότηση των Πανεπιστημίων, διαβάζουμε: «Αυτό προϋποθέτει κάποια συγκέντρωση της χρηματοδότησης, όχι μόνο σε κέντρα και δίκτυα που έχουν ήδη υψηλό επίπεδο αριστείας (σε ένα συγκεκριμένο είδος/τομέα έρευνας, διδασκαλίας/μάθησης ή υπηρεσίας προς το κοινωνικό σύνολο), αλλά και σε αυτά που έχουν το δυναμικό να επιτύχουν αριστεία και να αποτελέσουν πρόκληση γι’ αυτούς που ήδη κατέχουν ηγετικές θέσεις». Ούτε λίγο ούτε πολύ με εργαλείο τη χρηματοδότηση τα Πανεπιστήμια πιέζονται (προκειμένου να «επιβιώσουν») να αλλάξουν τον χαρακτήρα τους, να ιδρύσουν «κέντρα αριστείας» και να εγκαταλείψουν τις δαπανηρές ή «άχρηστες στην αγορά» λειτουργίες (π.χ. μαθήματα ή έρευνα στις ανθρωπιστικές σπουδές).

Με μεγαλύτερη ακόμη σαφήνεια, η Ανακοίνωση της Επιτροπής στο Συμβούλιο και στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο με θέμα «Επίτευξη της ατζέντας εκσυγχρονισμού για τα Πανεπιστήμια: Εκπαίδευση, έρευνα και καινοτομία» ορίζει για τη χρηματοδότηση των Πανεπιστημίων ότι «μπορεί επίσης να παράσχει χρηματοδότηση με σημαντικό αντίκτυπο στην ποιότητα και τις επιδόσεις των Πανεπιστημίων. Σε αυτήν περιλαμβάνονται οικονομικά κίνητρα, τα οποία θα βοηθήσουν τα Πανεπιστήμια να επιτύχουν τους στόχους που περιγράφονται στην παρούσα ανακοίνωση.  Στους μηχανισμούς αυτούς συγκαταλέγονται όχι μόνον τα νέα προγράμματα για την περίοδο 2007-2013 (το 7ο πρόγραμμα-πλαίσιο της Ε.Ε. για την Έρευνα και Ανάπτυξη, το πρόγραμμα για τη Δια Βίου Μάθηση, το πρόγραμμα για την ανταγωνιστικότητα και την καινοτομία), αλλά και τα Διαρθρωτικά Ταμεία και δάνεια της ΕΤΕΠ». Και σε υποσημείωση συμπληρώνεται: «Η υποστήριξη που περιγράφεται στο παρόν τμήμα εξαρτάται από την έγκριση του προγράμματος και άλλων σχετικών νομοθετικών μέτρων». Δεν υπάρχει λοιπόν ίχνος αμφιβολίας ότι τα Πανεπιστήμια, αν θέλουν να επιβιώσουν στον Ενιαίο Χώρο Ανώτατης Εκπαίδευσης και Έρευνας θα πρέπει να υιοθετήσουν τα θεσμικά μέτρα για την αγοραία «διασφάλιση ποιότητας», να αναπτύξουν δράσεις που εξυπηρετούν την αγορά φτηνής εργασίας όπως τα προγράμματα κατάρτισης, δια βίου μάθησης κ.λπ. Και να υποβάλουν... «ανταγωνιστικά» προγράμματα! Και μόνο η ορολογία που χρησιμοποιείται, αποκαλύπτει το πόσο διαβρωμένοι είναι οι μηχανισμοί της Ε.Ε. από τη λογική και τους νόμους της αγοράς (οικονομικά κίνητρα, επιδόσεις, ανταγωνιστικότητα κ.λπ.).

Και στη χώρα μας η επιβολή των αναδιαρθρώσεων (τετραετής προγραμματισμός, πιστωτικές μονάδες, συμπλήρωμα διπλώματος, κ.λπ.) πέρα από τις θεσμικές τομές, κατεξοχήν περνά μέσα από τη στοχευμένη χρηματοδότηση. Πλέον πρόσφατο δείγμα αυτής της εκβιαστικής πρακτικής είναι η προκήρυξη ανταγωνιστικών ερευνητικών υποτροφιών (ΗΡΑΚΛΕΙΤΟΣ ΙΙ), που θέτουν ως προϋπόθεση σε όποιο Τμήμα ή Σχολή επιθυμεί να συμμετάσχει σε αυτά τη «διασφάλιση ποιότητας»!

Η Σύνοδος των Υπουργών Παιδείας και η Αντισύνοδος των κινημάτων

Αυτή την περίοδο ξανάρχεται στην πολιτική επικαιρότητα η Διαδικασία Μπολόνια, λόγω των πρόσφατων κινητοποιήσεων φοιτητών και πανεπιστημιακών σε όλη την Ευρώπη. Στις περισσότερες χώρες της Ε.Ε. οι κυβερνήσεις δεν ήθελαν να γίνει δημόσιος διάλογος για τη Διαδικασία Μπολόνια. Όμως, τα τελευταία δύο χρόνια η επιβολή της γίνεται εμφανής από τα νομοθετήματα που προτείνονται στα εθνικά κοινοβούλια. 

Στο πλαίσιο της Διαδικασίας Μπολόνια, κάθε δύο χρόνια συνέρχονται οι Υπουργοί Παιδείας των 46 χωρών που συμμετέχουν στο εγχείρημα. Η φετινή σύνοδος πραγματοποιήθηκε στο Λουβαίν (28-29 Απριλίου). Τη Σύνοδο αποφάσισαν να υποδεχθούν χιλιάδες φοιτητές, από όλη την Ευρώπη, με σκοπό να διαδηλώσουν την αντίθεσή τους στην εμπορευματοποίηση της γνώσης και την ιδιωτικοποίηση της εκπαίδευσης. Η κρίση που ξέσπασε σ’ όλο τον κόσμο γίνεται σταδιακά συνείδηση ότι δεν είναι μόνο οικονομική, αλλά μια γενικότερη και δομική κρίση του συστήματος εξουσίας. Με αφορμή την οικονομική κρίση, οι κυβερνήσεις επιχειρούν να περικόψουν δαπάνες από την παιδεία, να επιταχύνουν την εμπορευματοποίηση και ιδιωτικοποίηση των δημόσιων αγαθών και υπηρεσιών και να πλήξουν τα συλλογικά δικαιώματα και τα εργασιακά κεκτημένα, τα οποία υπερασπίζονται οι συλλογικότητες, με πρώτες αυτές των φοιτητών και της νεολαίας.

Την Αντισύνοδο οργάνωσαν πολλές φοιτητικές οργανώσεις από όλη την Ευρώπη με το σύνθημα  «Ας δράσουμε τώρα».  Παραλληλίζουν την εκπαίδευση με την ελευθερία: «...δεν χαρίζεται, ...μόνο κατακτιέται». Παρακινούν όλες τις φοιτητικές οργανώσεις να προσανατολίσουν τις τοπικές κινητοποιήσεις σε υπερεθνικό ορίζοντα για να αρχίσει «να χτίζεται η γνώση μακριά από τους νόμους της οικονομίας και της αγοράς».

Τα κινήματα στην Ευρώπη

Μετά τον νικηφόρο αγώνα στην Ελλάδα για τη μη αναθεώρηση του άρθρου 16 του Συντάγματος και τις κινητοποιήσεις για την αποτροπή της αναδιάρθρωσης της ανώτατης εκπαίδευσης, πύκνωσαν οι αντιδράσεις σε όλη την Ευρώπη. Κινήματα παιδείας, τα οποία σε αρκετές περιπτώσεις πλαισιώθηκαν και από κινήματα εργασίας, φούντωσαν στην Ιταλία, τη Γαλλία, την Ισπανία, την Πορτογαλία, τη Γερμανία και άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Το μήνυμα της αντίστασης ακούγεται και αλλού: Ιαπωνία, Νέα Υόρκη, Αυστραλία!

Στη Γαλλία, πριν λίγο καιρό το φοιτητικό κίνημα απέτρεψε την γενικευμένη εφαρμογή των πιστωτικών μονάδων (ECTS) που διαλύουν τη γνώση με την κλασματοποίηση και την πιστοποίησή της. Οι καθηγητές και οι ερευνητές ξεσηκώθηκαν με το σύνθημα «να σώσουμε την έρευνα» (sauvons la recherche) αντιδρώντας στον δραστικό περιορισμό της χρηματοδότησης και στην εμπορευματοποίηση της έρευνας. Πέρσι οι φοιτητές αντιτάχθηκαν στο νόμο για την αυτονόμηση (και οικονομική) των Πανεπιστημίων (νόμος LRU) και φέτος κορυφώθηκε η αντίσταση της πανεπιστημιακής κοινότητας με συνθήματα «να σώσουμε το Πανεπιστήμιο» και «δεν θα πληρώσουμε την κρίση σας» δημιουργώντας ένα γερό ανάχωμα που απέτρεψε για την ώρα την ψήφιση ή εφαρμογή νομοθετημάτων της κυβέρνησης που έχουν στόχο την ελαστικοποίηση των μορφών εργασίας, την ουσιαστική μείωση των αποδοχών και την ιδιωτικοποίηση λειτουργιών του Πανεπιστημίου.   

Στις πρόσφατες και συνεχιζόμενες κινητοποιήσεις, έλαβαν μέρος πολλές χιλιάδες διαδηλωτών (3 εκατομμύρια στη διαδήλωση της 19ης Μαρτίου 2009) που προέρχονταν από όλα τα κοινωνικά στρώματα: εργάτες, φοιτητές, καθηγητές, εργαζόμενοι στο δημόσιο και τον ιδιωτικό τομέα διαδήλωσαν ότι «η ζωή είναι δική μας», «η γνώση είναι δική μας», «η υγεία και οι μεταφορές είναι δικές μας», αμφισβητώντας ουσιαστικά τη διαχείριση των δημόσιων αγαθών από το κράτος, την ιδιωτικοποίηση και την εκποίησή τους. Προχώρησαν σε καταλήψεις και καλούσαν όλο τον κόσμο να μιμηθεί τις κινητοποιήσεις της Ελλάδας και της Γουαδελούπης!

Στην Ισπανία το αντι-Μπολόνια κίνημα φοιτητών-καθηγητών έφερε σε απόγνωση την κυβέρνηση, με συνέπεια αυτή να υποχωρήσει προσωρινά. Στον πρόσφατο κυβερνητικό ανασχηματισμό η κυβέρνηση άλλαξε την Υπουργό Παιδείας, που προερχόταν από τον επιχειρηματικό κόσμο, και έβαλε στη θέση της ενεργό πανεπιστημιακό επαναφέροντας τα Πανεπιστήμια στο Υπουργείο Παιδείας, από το Υπουργείο Ανάπτυξης και Καινοτομίας όπου τα είχε πάει η ίδια κυβέρνηση πριν τον ανασχηματισμό. Η πρακτική που ακολουθούν οι συλλογικότητες στην Ισπανία είναι παρόμοια με την ελληνική εκδοχή των καταλήψεων και των διαδηλώσεων, με σκληρές συγκρούσεις με την αστυνομία, τραυματισμούς και συλλήψεις. Εσχάτως εγκαινίασαν πορείες προς τα προάστια πόλεων (Βαρκελώνη) αποφεύγοντας το ιστορικό κέντρο της πόλης, όπου στρατοπέδευε η πάνοπλη αστυνομία...

Στην Ιταλία το κίνημα, που ονομάστηκε «ανώμαλο κύμα» και συνδυάστηκε με την οικονομική κρίση, διαδηλώνοντας «δεν θα πληρώσουμε εμείς την κρίση σας», πέτυχε να σταματήσει την πορεία προς τη Βουλή ρυθμίσεων που θα έφερναν δραστικές μειώσεις προσωπικού και περικοπή των δαπανών για τη δημόσια εκπαίδευση. Η κυβέρνηση επιχείρησε με αφορμή την οικονομική κρίση να περιορίσει το δημόσιο σύστημα εκπαίδευσης. Κι εδώ το κίνημα εκφράστηκε με καταλήψεις και διαδηλώσεις, που συνεχίζονται για μήνες. 

Ακόμη και στη Νέα Υόρκη, φοιτητές κατέλαβαν Σχολή με τοπικά αιτήματα εκδημοκρατισμού της διοίκησης αλλά και ως συμπαράσταση στο «ανώμαλο κύμα». Οι σκληρές συγκρούσεις ακόμη και εντός του New School οδήγησαν στη βίαιη απομάκρυνση των φοιτητών από τους χώρους της Σχολής τους από την... αστυνομία και τη φυλάκιση 20 φοιτητών!

Στη Φινλανδία, τον Μάρτιο, κυρίως φοιτητές, ερευνητές και εργαζόμενοι στα Πανεπιστήμια έκαναν πορεία προς τη Βουλή και κατέληξαν σε κατάληψη του Πανεπιστημίου του Ελσίνσκι για μερικές μέρες ζητώντας να μην προωθηθεί προς ψήφιση νομοσχέδιο (New University Act) που θα άλλαζε τον χαρακτήρα του Πανεπιστημίου. Σε πέντε τουλάχιστον πανεπιστημιουπόλεις εξαπλώθηκαν οι καταλήψεις, που καλούσαν ολόκληρη την κοινωνία να λάβει μέρος και να διεκδικήσει «τη μορφή της δημοκρατίας στην κοινωνία της γνώσης», «τα δικαιώματα των εργαζόμενων» και έθεσαν το ζήτημα της «μεταρρύθμισης» του Πανεπιστημίου ως δημόσιου χώρου όπου «ο λαός βρίσκει, παράγει και μοιράζεται την γνώση ελεύθερα»! Ο αγώνας ενάντια στο νομοσχέδιο της κυβέρνησης συνεχίζεται και η προσπάθεια δημιουργίας του «δικού μας Πανεπιστημίου» μόλις άρχισε!

Πού βρισκόμαστε;

Δεν έχουμε αυταπάτες για το Πανεπιστήμιο που έχουμε σήμερα. Ωστόσο, με εργαλείο τις νέες θεσμικές παρεμβάσεις (νόμοι αναδιάρθρωσης, νέος Νόμος Πλαίσιο, Ιδιωτικά Κολέγια), επιχειρείται η περαιτέρω μετάλλαξή του από το κράτος-ρυθμιστή, για να παίξει καλύτερα και πιο αποδοτικά το ρόλο που του επιφυλάσσουν στο νέο διεθνή καταμερισμό κεφαλαίου-εργασίας. Μάλιστα, για την προώθηση αυτών των αναδιαρθρώσεων στο Πανεπιστήμιο, πόροι της Ε.Ε. κατευθύνονται ήδη σε δράσεις που τις υλοποιούν! Το σημερινό Πανεπιστήμιο εξυπηρετεί το σύγχρονο κεφάλαιο, με τους υπερεθνικούς ομίλους. Από τη στιγμή που η οικονομία και δη η παγκοσμιοποιημένη διάστασή της απαιτεί ελαστικές σχέσεις και ευέλικτες μορφές εργασίας με μηδενική κοινωνική ασφάλιση, φτηνό εργατικό κόστος και πιστοποιημένες δεξιότητες, δεν μπορεί παρά να επιχειρηθούν αυτές οι ακριβώς οι απορρυθμίσεις και στην ανώτατη εκπαίδευση. Κι αυτό συμβαίνει σε ολόκληρη την Ευρώπη και τον κόσμο. Οι αντιδράσεις της κοινωνίας με αιχμή τους φοιτητές, τους ερευνητές και τους πανεπιστημιακούς δασκάλους αποτελούν το ανάχωμα σ’ αυτές τις αναδιαρθρώσεις. 

Ο αγώνας δεν έχει κριθεί, συνεχίζεται με τις εκρήξεις και τις κινητοποιήσεις της νεολαίας και των εργαζομένων σε όλους τους τομείς, και κυρίως σε όλη την Ευρώπη.