Το εξεγερτικό κλίμα των δεκαετιών ’60 και ’70 άγγιξε, με διαφορετικό τρόπο και ένταση, σχεδόν ολόκληρο τον κόσμο. Οι διαφορές σχετίζονται με τις ιδιαιτερότητες κάθε κοινωνικού σχηματισμού. Η εξέταση του αμερικάνικου κινήματος λοιπόν δεν μπορεί να γίνει με βάση τα ευρωπαϊκά στερεότυπα, καθώς έτσι δεν θα μπορούσαμε να κατανοήσουμε κρίσιμες πλευρές της αμερικάνικης κοινωνίας που επηρέασαν τις εξελίξεις.

Οι αμερικάνικες ιδιαιτερότητες

Οι ΗΠΑ είναι μια πρόσφατη χώρα χριστιανών αποίκων κυρίως προτεσταντικού δόγματος, στοιχείο με σημαντική επίδραση στις κοινωνικές εξελίξεις. Με αυτό συνδέεται η έννοια της «ατομικής ελευθερίας», που παραμένει κεντρική στις ΗΠΑ και επενδύει την ιδεολογία της αγοράς. Η σύγκρουση με το αγγλικό στέμμα έγινε στο όνομα του δικαιώματος αμφισβήτησης της κοσμικής εξουσίας (που νομιμοποιείται από το προτεσταντικό δόγμα). Επίσης, η ιδεολογία της αναζήτησης του «αμερικάνικου ονείρου» στην ελευθερία της «Άγριας Δύσης» ήταν βασικό στοιχείο της συγκρότησης της αμερικάνικης καπιταλιστικής κοινωνίας.

Η ανάπτυξη του καπιταλισμού συνέβη σε μια νέα χώρα χωρίς φεουδαρχικά κατάλοιπα και με πολλούς ελεύθερους πόρους προς αξιοποίηση. Η αλματώδης καπιταλιστική ανάπτυξη, χάρη στην επέκταση των σιδηροδρόμων τον 19ο αιώνα, την προστασία (λόγω απόστασης) των ΗΠΑ από τις συνέπειες των δύο παγκόσμιων πολέμων και τις μεγάλες ήττες του εργατικού κινήματος, οδήγησε στην ανάδυση των ΗΠΑ ως κύριας ιμπεριαλιστικής δύναμης. Η επέκταση των καπιταλιστικών σχέσεων υπό την επιρροή του προτεσταντισμού λοιπόν εξηγεί την κυριαρχία της φιλελεύθερης ιδεολογίας του ατομισμού. Στο έδαφος της ήττας του εργατικού κινήματος και της αδυναμίας πολιτικής συγκρότησής του, ο φιλελεύθερος ατομισμός αποτελεί το ιδεολογικό υπόστρωμα και των περισσότερων εναλλακτικών ριζοσπαστικών θεωριών και κινημάτων. Είναι χαρακτηριστικό ότι πολλοί ριζοσπάστες υπήρξαν πάστορες (ιερείς), με γνωστά παραδείγματα τον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και τον Μάλκομ X. Μορφή εμφάνισης αυτού του φαινομένου είναι και η κυριαρχία στο αμερικάνικο εργατικό κίνημα αναρχικών ρευμάτων με έντονες φιλελεύθερες επιρροές έναντι του μαρξισμού. Τέτοια ρεύματα ήταν π.χ. ο αναρχοσυνδικαλισμός που κυριαρχούσε στους IWW, ο αναρχισμός –με σημαντικές μορφές όπως η Έμμα Γκολντμαν, ο Αύγουστος Σπάις, οι Σάκκο και Βαντσέττι– αλλά και οι μπήτνικς, οι χίπις κ.ά. αργότερα.

Λίγα χρόνια πριν…

Οι δεκαετίες μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο είναι τα χρόνια της μεγάλης μεταπολεμικής ανάπτυξης. Οι δυτικές οικονομίες μεγεθύνονται με πρωτοφανείς ρυθμούς και η κεϋνσιανή κρατική παρέμβαση που οικοδομεί το «κοινωνικό κράτος» αποτελεί κυρίαρχη οικονομική στρατηγική. Τότε δημιουργούνται οι προσδοκίες για μια διαρκώς αναπτυσσόμενη καπιταλιστική κοινωνία, για μια «κοινωνία της αφθονίας», όπως την ονόμασε ο γνωστός οικονομολόγος Τζ. Γκάλμπρεϊθ. Σε αυτό το κλίμα, αρχικά υπήρξαν ελάχιστες αμφισβητήσεις. Άλλωστε, στις αρχές της δεκαετίας του ’50, στην Αμερική επικρατούσε το ψυχροπολεμικό κλίμα του μακαρθισμού με τις ανακρίσεις και τις καταδίκες των αριστερών και προοδευτικών πολιτών. Σιγά σιγά όμως αναπτύχθηκαν επιμέρους αντιστάσεις σε διάφορες κοινωνικές ομάδες και κατηγορίες.

Αρχικά, κάποιοι διανοούμενοι γράφουν κριτικά κείμενα για το «αμερικάνικο όνειρο», όπως ο κοινωνιολόγος Κ. Ράιτ Μιλλς (Οι χαρτογιακάδες, Η κοινωνιολογική φαντασία), ο Έριχ Φρομ, που χρησιμοποιεί ως εργαλεία τον μαρξισμό και την ψυχανάλυση, και ο Χέρμπερτ Μαρκούζε (Έρως και πολιτισμός, Ο σοβιετικός μαρξισμός) που κριτικάρει τη μεταπολεμική κοινωνία σε Δύση και Ανατολή. Η επιρροή αριστερών περιοδικών όπως το Monthly Review αυξάνεται. Μικρές ομάδες αμφισβήτησης εμφανίζονται σε διάφορα πανεπιστήμια (Μπέρκλεϋ, Σικάγο, Ουισκόνσιν κ.α.) όπως η SLATE στο Μπέρκλεϋ που ζητά την πολιτικοποίηση των συντεχνιακών φοιτητικών εκλογών. Σημαντική οργάνωση είναι ο SDS (Students for a Democratic Society), που ξεκινά ως φοιτητική παράταξη μιας σοσιαλιστικής ομάδας, αλλά στην πορεία αυτονομείται και εξελίσσεται σε μαζική πολιτική έκφραση της φοιτητικής αμφισβήτησης. Οι ριζοσπαστικές φοιτητικές ομάδες, όπως οι χίπις ή οι γίπις των Τζέρρυ Ρούμπιν και Άμπι Χόφμαν, επηρεάζονται από τους μπήτνικς, το κυρίαρχο εναλλακτικό καλλιτεχνικό ρεύμα στην Αμερική της δεκαετίας του ’50, που αμφισβητούσαν την υλική κοινωνία της αφθονίας και αναζητούν της ατομική φυγή από αυτή με κάθε τρόπο. Οι φοιτητές συνδέονται επίσης με το ειρηνιστικό κίνημα που ριζοσπαστικοποιείται γρήγορα λόγω του πολέμου στο Βιετνάμ. Τέλος, αρχίζει να ανακάμπτει το κίνημα των μαύρων και, επηρεασμένο αρχικά από τη λογική τη μη βίας του Γκάντι, από το ’47 ξεκινά σταδιακά τις πορείες (τα περίφημα freedom ride) για την κατάργηση των διακρίσεων στις συγκοινωνίες (στις πολιτείες όπου προβλέπονταν ξεχωριστές θέσεις για τους λευκούς και τους μαύρους) και την κατοχύρωση ίσων πολιτικών δικαιωμάτων.

Σημαντική στιγμή είναι οι ταραχές του ’55 στην Αλαμπάμα όπου μια μαύρη, η Ρόζα Παρκς, αρνείται να δώσει τη θέση της σε έναν λευκό και διώκεται. Φλογερός υπερασπιστής της γίνεται ένας –άσημος τότε– μαύρος πάστορας, Μ.Λ. Κινγκ. Σημαντική μορφή είναι και ο Μάλκομ X., που εγκαταλείπει τα αντιστρόφως ρατσιστικά κηρύγματα του «Έθνους του Ισλάμ» ενάντια στους λευκούς και υιοθετεί μια πιο ταξική οπτική για τη συνεργασία όλων των πληττόμενων στις ΗΠΑ και στον κόσμο. Η πιο σημαντική οργάνωση της μαύρης κοινότητας είναι οι Μαύροι Πάνθηρες που, επηρεασμένοι από τον αντιαποικιακό αγώνα, αποκτούν μαοϊκές αναφορές και καλούν σε ενεργητική αντίσταση στην κρατική καταπίεση και αυθαιρεσία. Συμβάλλουν επίσης στην αυτοοργάνωση των μαύρων κοινοτήτων στις συνοικίες (με μαθήματα, συσσίτια κ.λπ.).

Σύντομο χρονικό

Τα κινήματα αναπτύσσονται αυτόνομα την περίοδο 1960-68 και σταδιακά συνδέονται μεταξύ τους στην όξυνση των ετών 1967-69. Ακολουθεί η σκληρή κρατική καταστολή, η ήττα και η παρακμή των κινημάτων το 1970-73. Πιο αναλυτικά:

1960: Ο SDS συγκαλεί διάσκεψη με θέμα τα ανθρώπινα δικαιώματα. Επίσης, δεκάδες Αμερικάνοι φοιτητές επισκέπτονται την Κούβα και δημιουργείται η Fair Play for Cuba Committee που συμπαρίσταται στην κοινωνική αλλαγή στο νησί. Δημιουργείται η Συντονιστική Επιτροπή Μη Βίαιων Φοιτητών (SNCC) που θα παίξει σημαντικό ρόλο στην αλληλεγγύη στους μαύρους και το ειρηνιστικό κίνημα.

1961: Το αμερικάνικο κράτος διακόπτει τις διπλωματικές σχέσεις και απαγορεύει τα ταξίδια στην Κούβα, ενώ αργότερα τον ίδιο χρόνο γίνεται και η απόβαση στον Κόλπο των Χοίρων. Η SNCC προσπαθεί να εγγράψει τους μαύρους στους εκλογικούς καταλόγους του Μισισίπι κι ένας ακτιβιστής σκοτώνεται από λευκό που αθωώνεται.

1962: Ο SDS υιοθετεί τη ριζοσπαστική δήλωση του Πορτ Χιούρον· 10.000 άτομα διαδηλώνουν στην έδρα του ΟΗΕ στη Νέα Υόρκη ενάντια στον αποκλεισμό της Κούβας στην κρίση των πυραύλων.

1963: Οι μη βίαιες αντιρατσιστικές ενέργειες που οργανώνονται από τον Μ.Λ. Κινγκ καταλήγουν σε βίαιες συγκρούσεις. Τον Αύγουστο 200.000 άτομα διαδηλώνουν στην Ουάσινγκτον υπέρ των πολιτικών δικαιωμάτων και ο Μ.Λ. Κινγκ εκφωνεί τον γνωστό λόγο «I have a dream». Ο Τζων Λιούις, πρόεδρος του SNCC, επικρίνει την κυβέρνηση και ο SDS τον πρόεδρο Κέννεντυ, και ξεκινά πρόγραμμα ενίσχυσης των φτωχών. Ο Κέννεντυ δολοφονείται τον Νοέμβριο.

1964: Μποϊκοτάζ των σχολείων της Νέας Υόρκης ενάντια στις φυλετικές διακρίσεις με συμμετοχή 500.000 μαθητών! Ο SDS οργανώνει «παράλληλο» ριζοσπαστικό σχολείο στο Σαν Φρανσίσκο. Ο Μάλκομ X. αποχωρεί από το «Έθνος του Ισλάμ». Ιδρύεται το κινεζόφιλο Progressive Labor Party από αποχώρησαντες από το Κ.Κ., που επηρέασε αρκετούς ριζοσπάστες φοιτητές. Επεισόδια και δολοφονίες στον Νότο, όπου η SNCC επιχειρεί να γράψει μαύρους στους εκλογικούς καταλόγους. Επεισόδια στο Μπέρκλεϋ το οποίο, μετά από απεργίες και καταλήψεις, κερδίζει το δικαίωμα να κάνει πολιτική στις πανεπιστημιουπόλεις.

1965: Πρώτο αντιμάθημα (teach-in) στο πανεπιστήμιο του Μίσιγκαν με 3.000 φοιτητές και καθηγητές. Ο SDS οργανώνει πορεία στην Ουάσινγκτον ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ με 30.000 άτομα. Διοργανώνονται πολλά αντιμαθήματα και ιδρύεται το πρώτο «παράλληλο» πανεπιστήμιο στη Νέα Υόρκη. Νέες ταραχές στην Αλαμπάμα σε αντιρατσιστικές κινητοποιήσεις. Ο πρόεδρος Τζώνσον υπογράφει τη νομοθεσία για τα πολιτικά δικαιώματα. Στρατιωτικά βιβλιάρια καίγονται δημόσια από ακτιβιστές, ενώ το κογκρέσο ψηφίζει άμεσα νόμο που τιμωρεί αυστηρά αυτή την ενέργεια· 400.000 άτομα διαδηλώνουν στην Ουάσινγκτον ενάντια στον πόλεμο.

1966: Η SNCC καταγγέλλει τον πόλεμο στο Βιετνάμ και υποστηρίζει τους αντιρρησίες συνείδησης. Καθιστικές διαμαρτυρίες σε πολλά πανεπιστήμια ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ και τη συμπαιγνία πανεπιστημίων και στρατολογικών κέντρων. Το σύνθημα «Black Power» διαδίδεται ταχύτατα μεταξύ των μαύρων. Στο ετήσιο συνέδριο του SDS η κυρίαρχη τάση είναι υπέρ της επιστροφής στην πολιτική δράση στα πανεπιστήμια και της στρατηγικής της φοιτητικής εξουσίας. Το σύνθημα «We won’t go» γίνεται σύμβολο της αντίστασης στη στράτευση. Το εθνικό συμβούλιο του SDS υιοθετεί απόφαση που καταδικάζει τον πόλεμο στο Βιετνάμ και την υποχρεωτική στράτευση, και δεσμεύεται να δημιουργήσει ένωση των αντιτιθέμενων στη στρατιωτική θητεία.

1967: Πλήθος διαδηλώσεων ενάντια στον πόλεμο που κορυφώνονται στη Νέα Υόρκη (200.000 άτομα), όπου εκατοντάδες νέοι καίνε τα στρατιωτικά βιβλιάριά τους, και στο Σαν Φρανσίσκο (65.000 άτομα). Εξεγέρσεις σε γκέτο μαύρων σε πόλεις του Βορρά, όπου η αστυνομία ανοίγει πυρ και σκοτώνει 80 άτομα. Αντιπολεμικές πορείες που κορυφώνονται με την πορεία 75.000 ατόμων στο Πεντάγωνο παρουσία πολλών διανοουμένων· 1.500 βιβλιάρια επιστρέφονται στη στρατολογία από την πρώτη κιόλας μέρα μιας καμπάνιας ενάντια στη στράτευση.

1968: Δημιουργία του Youth International Party (Yippie – Διεθνές Κόμμα Νεολαίας) από τους Τζέρρυ Ρούμπιν και Άμπι Χόφμαν. Στις 4 Απριλίου δολοφονείται ο Μ.Λ. Κινγκ στο Μέμφις. Εξεγέρσεις ξεσπούν στα μαύρα γκέτο των πόλεων του Βορρά και του Νότου. Τον Απρίλιο το πανεπιστήμιο Κολούμπια καταλαμβάνεται από φοιτητές που καταγγέλλουν τη ρατσιστική πολιτική του, τις σχέσεις του με τη CIA κα τις πολυεθνικές που βγάζουν κέρδη από τον πόλεμο του Βιετνάμ. Η αστυνομία σταματά βίαια την κατάληψη. Ο Ρόμπερτ Κέννεντυ, που διεκδικεί το χρίσμα των Δημοκρατικών, δολοφονείται στο Λος Άντζελες. Στο Μπέρκλεϋ γίνεται διαδήλωση συμπαράστασης στους Γάλλους φοιτητές και ξεσπούν βίαια επεισόδια μεταξύ φοιτητών και αστυνομίας που διαρκούν 4 μέρες. Μεγάλες διαδηλώσεις έξω από το συνέδριο του Δημοκρατικού Κόμματος στο Σικάγο, όπου χιλιάδες διαδηλωτές χτυπιούνται, τραυματίζονται και συλλαμβάνονται από την αστυνομία. Ο Χ.Π. Νιούτον, ηγέτης του κόμματος των Μαύρων Πανθήρων, καταδικάζεται άδικα σε 15 χρόνια φυλάκιση για δολοφονία αστυνομικού. Τον Νοέμβριο εκλέγεται στην προεδρία ο Νίξον.

1969: Η αστυνομία επιτίθεται στα γραφεία του κόμματος των Μαύρων Πανθήρων στο Σικάγο, στο Ντένβερ και το Σολτ Λέικ, συλλαμβάνει και καταδικάζει τα βασικά στελέχη του κόμματος. Ο SDS διασπάται στο συνέδριό του σε 3 τάσεις, μια φιλομαοϊκή (Συμμαχία φοιτητών-εργατών) το Επαναστατικό Κίνημα Νεολαίας-Ι (RYM-I) και το RYM-II (γνωστό και ως Weathermen), το οποίο θα ακολουθήσει την τακτική της ένοπλης πάλης. Απαρχές του κινήματος για την απελευθέρωση των ομοφυλόφιλων με την εξέγερση στο μπαρ Stonewall της Νέας Υόρκης, σε έφοδο της αστυνομίας. Ιδρύεται το Gay Liberation Movement. Γίνεται η περίφημη δίκη των 8 (φοιτητές, Μαύροι Πάνθηρες, γίπις κ.ά.) που κατηγορούνται για την πρόκληση ταραχών στο συνέδριο του Δημοκρατικού Κόμματος στο Σικάγο. Συγκρούσεις της αστυνομίας με τους Weathermen στο Σικάγο.

1970: Εβδομάδα δράσης ενάντια στον πόλεμο του Βιετνάμ, που συγκλονίζει όλες τις μεγάλες αμερικάνικες πόλεις: 100.000 άτομα διαδηλώνουν στην Ουάσινγκτον ενάντια στην επέκταση του πολέμου στην Καμπότζη. Δεκάδες χιλιάδες στρατιωτικά βιβλιάρια επιστρέφονται, 60 πανεπιστήμια κλείνουν. Στις 4 Μάη, στο πανεπιστήμιο του Κεντ στο Οχάιο, η εθνοφυλακή ανοίγει πυρ ενάντια σε άοπλους φοιτητές και σκοτώνει 4. Κλείνουν αμέσως 350 πανεπιστημιουπόλεις και 536 σχολεία, όμως οι καταλήψεις δεν διαρκούν πολύ. Τον Ιούνιο επικρατεί βομβιστική ψύχωση λόγω 170 βομβιστικών ενεργειών. Ένταση της καταστολής και σταδιακή επαναφορά στην τάξη.

Τα επόμενα 2 χρόνια το κίνημα διαρκώς υποχωρεί ενάντια στις κρατικές επιθέσεις, διασπάται και σταδιακά εκφυλίζεται με την εισαγωγή ναρκωτικών ουσιών μέσω παρακρατικών σχεδιασμών. Σε κάθε περίπτωση όμως, η περίοδος 1960-72 στις ΗΠΑ απέδειξε για άλλη μια φορά ότι, αν ο λαός ξεσηκωθεί, ακόμα και η μητρόπολη του διεθνούς ιμπεριαλισμού μπορεί να μετατραπεί, όπως έλεγε ο Μάο Τσε Τουνγκ, σε χάρτινη τίγρη.

* Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε αρχικά στο Εκτός Γραμμής τχ. 18 που κυκλοφόρησε τον Μάιο 2008, με αφιέρωμα στα 40 χρόνια από τον Μάη του ’68.